Ukjend russar er ikkje ukjend

For nokre veker sidan hadde Avisa Ryfylke ein artikkel om at Sigfred Tårland med fleire hadde fått sett opp minneplater både over krigshelten Eddie Søndenå og sju tvangsarbeidarar. Under to gravsteinar på den gamle gravplassen i Saudasjøen kviler dei sju tvangsarbeidarane som miste livet på Nordag-anlegget under krigen. Seks av dei har namn, men den sjuande er berre ein ukjend». Takk til Tårland og dei andre som har fått dette til og samtidig ei takk til dei som tek ansvar for gravsteinane og held det fint på den gamle gravplassen.

Men han er ikkje ukjend, den 21 år gamle Bibin Gregor frå Belarus. Han blei hardt skadd i ei sprengingsulukke 27. oktober 1943 og døydde to dagar etter. Historia kjem fram i eit brev frå Gelliam Martinius Welle som budde hos bror sin Kåre Welle i Sauda under krigen. Der tok han handelsbrev mens han bakte for bakarmeister Malmquist. I brevet til ein nevø i Flekkefjord skildra han ei gravferd i Saudasjøen i slutten av oktober 1943.

Gregor var hjelpearbeidar ved sprengings- og borearbeid ved eit tilfluktsrom ved Sauda Fjord Hotell då ulukka skjedde. Han var i lag med den tyske skytebasen Benoit då sprengladninga gjekk av fordi ei handlykt uforvarande tende på lunta. Eksplosjonen var sterk og tyskaren blei drepen momentant. Steinspruten ramma Gregor i hovudet og kroppen og med store smerter blei han transportert til Sauda sjukehus der han døydde to dagar etter, den 29. oktober. Dei fleste skadar på Nordag-anlegget blei behandla på sjukebrakka i Saudasjøen, men nokre av dei mest alvorlege tilfella kom til Sauda sjukehus slik som i dette tilfellet.

Gravferda til Gregor var gresk-ortodoks og ein russar førte an prosesjonen. Han bar eit fint dekorert trekors med den døde sitt namn på, følgt av fire russarar som bar den opne kista. Så kom fleire hundre russarar som marsjerte fire og fire i takt. Kvinner og menn bar svarte sørgeband rundt armen. Då alle var samla på kyrkjegarden blei det sagt nokre ord på russisk og dei song tre nydelege russiske songar før kista blei senka i jorda. Til slutt gjekk alle russarane forbi grava og kasta ein neve jord ned mot kista. Grava blei spadd igjen og pynta med blomar før eit lite spilegjerde blei sett rundt. Brevskrivaren uttrykte at det var rørande å sjå og mest alle russarane gret. Kanskje kan også Bibin Gregor få namnet sitt på gravsteinen og minneskiltet i Saudasjøen ein dag.

Historia og brevet frå Welle er referert i boka Blod og tårer av Skarstein og Stokke som blei utgitt i 2010. Dødsfallet er også godt dokumentert mellom anna i Riksarkivet si oversikt over døde ukrainarar og russarar. Eg har no sett i gang ein liten prosess for å få fram denne dokumentasjonen til rette styresmakter slik at dei offisielle oversiktene over døde tvangsarbeidarar frå Saudasjøen kan bli komplett. Historia er også omtalt i boka om Sauda sjukehus 1917-1999 der sjukestova på Nordag-anlegget er omtalt eit eige kapittel.