Frå arkivet: Ryfylkes perle i over hundre år

Denne artikkelen blei første gong publisert 9. april 2020.

Sauda har vore eit svært populært reisemål i påsken lenge, ikkje bare sidan det blei bygd skitrekk i Svandal og småbåthamn ved Saunes, der båtturistar kunne kombinere båtliv med ski og snørike fjell.

For over hundre år sidan var det fleire hotell i Sauda. Dei var flittig besøkt av stavangerfolk, som ønska natur og fjellturar. Ikkje bare i påsken, men også gjennom sommaren. Alle hotella på slutten av 1800-talet og heilt i starten av 1900-talet var plassert i Saudasjøen. Turistane brukte dampbåten mellom Stavanger og Sauda som framkomstmiddel, sidan Sauda var utan vegsamband med omverda den gong. Dampbåten gjekk regelmessig frå 1867 og i Saudasjøen var det dampbåtkai. Dersom fjorden var islagt la dampbåten til på Storskjær, som hadde vegsamband inn til Sauda.

På begynninga av 1900-talet var det ”bare” tre små hotell i Saudasjøen. Ofte måtte drivarane av desse tre hotella ut på tiggarferd hos privatpersonar i Saudasjøen for å høyre om dei hadde ei ledig halmseng eller ein benk, da hotella var fulle.

I Stavanger Aftenblad 14. august 1900 kunne ein lese:

”Saude har fra gammel tid været anset som det nobleste landliggerssted i Ryfylkefjordene. Man har kaldt stedet Stavangerens Hardanger, hvis natur fjorden og bygden minder om.”

Eller for eksempel skildringa i samme avis 20. mars 1914:

”Saude i høisommerdragt blir vel nærmest Ryfylkes perle, men naar man nu faar anledning til at se Saude i fuld vinterdragt, staar man tvilende om hvilken aarstid man vælger. Jeg tror nærmest vinteren. Aldri har jeg set et vakrere syn, end en morgen jeg drog avsted opover Birkelandshøiden. For hvert 10de skridt maate jeg snu mig og se tilbake.”

Sidan ”Stavangers beste menn” ikkje lot seg skremme av enkle overnattingskår i Sauda, og fortsette å komme tilbake år etter år, såg Stavanger turistforening behovet for eit nytt og større hotell. Dei såg potensialet i Sauda som reisedestinasjon. På eit medlemsmøte 18. februar 1913 uttaler Amtsingeniør Bassøe:

”Det er ikke tvil om, at et hotel i Søvde var på sin Plads og maate svare sig. Søvde har også gode Betingelser som Vinteroppholdsted. Der er ogsaa Anledning til at tage udmerkede Turer om Sommeren til forkjellige Kanter, saa naar stedet blev kjendt, vilde der blive fuldt op af Folk baade Sommer og Vinter, for der gives neppe noget smukkere og behageligere Sted at være. Søvde er Ryfylkes Perle.”

Tidleg i 1913 blir det derfor stifta eit aksjeselskap som skulle ha som oppgåve å bygge eit hotell i Sauda. I april same året blei den eine Risvoll-garden kjøpt opp, noko som ville gjere det nye og staselege hotellet godt synleg frå fjorden.

Det var Mandius Risvoll som eigde garden. Han selde den for 17 250 kroner, som var svært mykje pengar den gong. Deretter drog Mandius til Amerika, akkurat som hans seks andre brødre hadde gjort. Kun søstera blei igjen i Sauda.

Gardsbygningane blei fjerna og alt same sommaren var bygginga av det nye hotellet godt i gang. Det var eit firma i Stavanger som hadde sjølve byggearbeidet, men fleire bygningsmenn frå Sauda var med. Elektrikaren kom frå Stavanger og han tok seg visst nok av alt det elektriske arbeidet heilt aleine.

Kraftutbygginga i Sauda hadde ikkje starta i 1913 og det blei derfor bygd eit eige kraftverk i Risvollfossen som skulle forsyne hotellet med straum. Eigarane av gardane Risvoll, Hovland og Fosstveit inngjekk ein avtale med hotellet i august 1913. Dei gav frå seg vassrettar i Risvollfossen mot at dei skulle få gratis straum til lys og drift av forskjellige maskinar. Vassrettane har i ettertid blitt ført tilbake til gardane. Straumen blei sett på julaftan 1913. Den eine sonen på Fosstveit-garden meinte at dei nå kunne kaste dei gamle lampene. Faren meinte at det var best å ha dei i reserve, noko han hadde veldig rett i. Alt ein time seinare gjekk straumen. Straumproduksjonen skulle vise seg å bli svært ustabil.

Den oppkjøpte Risvoll-garden hadde ein del innmark, som gjekk ned til campingplassen og langs heile fjordsida mot dagens glasfabrikk. I tillegg var det innmark på nedsida av dagens fylkesveg, som går forbi dagens Risvoll skule. Dette vegstrekket og skulen eksisterte ikkje den gong. I dette området blei det bygd ein gard, som tilhøyrde hotellet. Garden var moderne og hadde kyr, hest og sauer, slik at hotelldrifta i større grad skulle vere sjølvberga. I tillegg blei det bygd eit vaskeri bortanfor garden, ved Risvollelva. Her blei klede kokt, og deretter skyld i elva.

Eit knapt år seinare stod det nye hotellet ferdig. Eit praktbygg med god utsikt ut over Saudafjorden, og eit staseleg landemerke godt synleg for turistane som kom inn fjorden med dampbåten. Hotellet fekk namnet ”Saude Turisthotel”.

Men tidspunktet for opninga av det nye hotellet var uheldig. Tre månader seinare starta første verdskrig og dette gjekk ut over besøkstala dei neste åra. Utanlandske turistar var ei målgruppe hotelleigarane hadde kalkulert inn som ein del av inntektsgrunnlaget. Stavanger turistforening selde hotellet etter fem års drift.

1. mars 1919 overtok ekteparet Alexander og Undi Pettersen frå Bergen. Ekteparet var rutinerte hotelldrivarar og klarte etter kvart å få utanlandske turistar som kundar. Frå 1932 kom det regelmessig nederlandske turistar til hotellet, seinare også engelskmenn om somrane. Frå 1934 begynte det å kome turistbåtar inn fjorden, blant anna fleire nederlandske båtar. Alexander Pettersen døyde i juni 1936 av ”lungebrannen”, som ramma mange i Sauda på 1930-talet. I løpet av nokre få år døyde rundt hundre personar av ein lungesjukdom, som mange frykta skuldast fabrikkrøyken. Kva som var årsaken til sjukdommen blei aldri slått fast, men ”lungebrannen” skapte i den perioden problem for drifta av hotellet, for mange turistar ville ikkje reise til Sauda i frykt for å bli sjuke.

Etter mannens død selde fru Pettersen hotellet til fabrikkeigar E.F.P Ltd & Co, som innreia ein eigen administrasjons-suite i hotellet. Resten av hotellet blei drive som normalt. Det har blitt spekulert i at verksdirektør John Oxaal var svært behjelpeleg slik at E.F.P kjøpte hotellet av enka, sidan Oxaal hadde vore på friarferd hos ei av døtrene henner og fått ja med påfølgande giftarmål.

Under andre verdskrig blei hotellet beslaglagt av Nordag. Tyskarane bygde ein stor aluminiumsfabrikk på området nedanfor hotellet og tyske offiserar og ingeniørar flytta inn på hotellet.

Avhaldstida skapte også utfordringar for hotelldrift for nær hundre år sidan. Dei fleste hotella ønska skjenkeløyve, men det kunne vere utfordrande å få. Ei medverkande årsak til at dei første eigarane gav opp drifta, var at Sauda kommune førte ein streng alkoholpolitikk. Det hende at hotellet ikkje fekk skjenkeløyve.

I Ryfylke 27. november 1926, blei det opplyst at hotellet fekk skjenkebevilling også for det neste året, men det skjedde ikkje utan sverdslag. Sjølv om det ikkje var kome klage på at skjenkeretten ved hotellet var misbrukt, var det mange politikarar som stemte imot å gi skjenkebevilling av prinsipp. Ordføraren opplyste at han var ”mot all skjenking av rusdrykk”. Den forrige behandlinga av skjenkeretten til hotellet hadde ifølge Ryfylke ikkje gitt nødvendig fleirtal for skjenking. Men Saude Turisthotel fekk skjenkebevilling for det neste året med ni mot fem røyster i formannskapet. Den litt tvetydige konklusjonen i Ryfylke sin artikkel var: ”Det viser seg at ikkje alle skjenkerettsnektingar er til beste for avhaldssaka”. Avgifta for å skjenke det neste året var 1000 kroner.

I eit lesarinnlegg 18. september det same året blei det i skjenkedebatten vist til at drivaren av turisthotellet på Sand ”ikkje vil ha øl- og vinrett um han fekk den retten aldri so. Han meiner det vert til skade for hotellet og turistferdsla i det heile. Og det har han nok rett i. Alt dette skriket i ”Tidens tann” og andre våte blad at ein øydelegg turistferdsla får ein ikkje servera øl og vin, er tull. Det som øydelegg turistferdsla er nok heller dei meiningslause matprisane og dei høge biltakstane. Turistane kjem so visst ikkje til Norge for å drikka vin frå Vinmonopolet og Tou øl. Drikka har dei nøgdi av i heimlandet sitt dei fleste.” Lesarinnlegget var underteikna ”Sandsbu” og overskrifta var ”Ein traust fråhaldsmann”.

I 1931 opna det seg ein ny marknad for hotellet. Sauda fekk vegsamband. Nå kunne Saude Turisthotel også ta imot utanbygds gjester i bil. Opninga av vegen blei feira med fyrverkeri og storslått middag på hotellet. Den nye vegen blei markert med ei bilkortesje på 130 bilar med 700 personar. I Ryfylke 26. juni 1931 stod det:

”Frå Haugesund kom ein bilkortesje som vel ingen har sett make til i Rogaland før, sjølv ikkje under kongeferda over Jæren sumaren 1925.”

Frå Saude Turisthotel blei det saluttert og sendt opp rakettar. I tillegg blei den begivenhetsrike dagen markert med middag for 350 personar frå Haugesund og 50 innbedende gjester frå Sauda. Arrangør var Haugesund turistforening.

Fjordhotellet har også hatt kongeleg overnattingsbesøk. Den 5. september 1936 kom kronprins Olav til hotellet og overnatta til dagen etter. Kronprinsen var på besøk i Indre Ryfylke. Om dagen hadde han hatt omvisning i Sauda, blant anna på fabrikken og i tillegg sett ulik infrastruktur til kraftanlegga i og rundt Sauda. Om kvelden var det middag i spisesalen til hotellet med kronprinsen til stades og 40 innbudne gjester. I Ryfylke den 11. september 1936 kan ein lese at eit fakkeltog gjekk frå Saudasjøen til hotellet, for å gjere ære på kronprinsen, og at 1200-1500 personar hadde møtt fram.

”Der blev så servert kaffe i hotellets peisstue, og der var nu anledning for gjestene å få sig en prat med prinsen, som gikk rundt og snakket med de fleste av dem. Litt før klokka 12.30 trakk han sig tilbake – og dermed ver den videre tilstelning slutt.”, står det avslutningsvis i artikkelen.

I 1960 fekk hotellet nytt namn. Eigarane og drivarane meinte at ordet ”turisthotell” ikkje hadde den rette klangen. Hotellet ønska å marknadsføre seg som eit førsteklasses hotell overfor utlendingar. Saude Turisthotel endra derfor namn til Sauda Fjord Hotel, skrive på amerikansk vis.

I 1979 forlater E.F.P Ltd & Co Sauda som fabrikkeiegar, 65 år etter at dei starta prosessen med å etablere eit smelteverk innerst i Saudafjorden. Dei amerikanske eigarane sel også hotellet samtidig som dei sel smelteverket. Tre optimistiske unge menn kjøper hotellet. Men to år etter må dei gi opp. Dette skulle vise seg å bli ein gjennomgangsmelodi når det gjeld drifta av fjordhotellet. Det er utfordrande å drive eit hotell i ein distriktskommune når ein ikkje har ein rik onkel i Amerika som eigar.

Ti lokale investorar bestemmer seg for å kjøpe hotellet. Eit omfattande restaureringsarbeid blir sett i gang. 7. september 1984 kan styreformann Arne Aabø og hotellsjef Reidar Moen ønske velkommen til ”nytt” Sauda Fjord Hotel. Sengekapasiteten er auka, nytt inngangsparti er bygd, og det er laga nye garderobar og toalett. Den eine trappa opp til andre etasje har blitt fjerna og ein bar er bygd der i staden for. Også eit tilbygg var tenkt, men 13 millionar 1984-kroner blei i meste laget, og desse planane blei gjort om til ni hytter bak hotellet. Satsinga blei eit pengesluk der meir og meir pengar måtte tilførast.

I 2002 overtar Jan Reidar Jørgensen alle aksjane og blir eineeigar. I 2012 blir det konkurs i driftsselskapet. Året etter går Jens Brokmann inn som medeigar, og hotellet endrar namn til Sauda Fjordhotell. Tre år etter gir drivaren opp på grunn av manglande lønsamheit. For tre år sidan kjøper dagens eigarar opp hotellet, der Brit Elise Urheim er hotelldirektør og medeigar, saman med familiemedlemmer. Påska 2017 opna dei hotellet for drift igjen.

Ei historie som har følgt hotellet i mange år er ”obersten” som går igjen som eit spøkelse i bygget. Historia skal ha det til at ein oberst reiste til Sauda på grunn av ei lokal kvinne han var glad i. Men kvinna skal ha gått ifrå obersten. I kjærleiksorg tok han sitt eige liv på rom 317. Etter den tid skal obersten visst nok ha gått igjen.

Uansett om ein trur på gjenferd eller ei, er ærverdige Sauda Fjordhotell eit levande bevis på kor høgt folk i stavangerområdet set naturkvalitetene til Sauda. Både i dag og for over hundre år sidan.

Kjelder: Årsskrift Sauda Sogelag 1989, Smeltedigelen Nr. 1 1964, Glimt frå gamle Sauda – av Sauda Fotoklubb, Torgeir Olav Tveitane, Nasjonalbiblioteket og diverse utgåver av Ryfylke.