Kåre Rød: Oppvekst på 1960- og 70-talet (15)

Hadde du ein far på Saudefaldene, låg du godt an, og ein far på EFP kunne nok også hjelpa deg på vegen mot godt betalt skiftarbeid når du hadde passert 18. Far var så definitivt ikkje blant foreldra som masa mest på Adler Birkeland og Finn Skagen på personalkontoret. Ingen skulle i etterkant komma og påstå at me hadde fått jobb fordi far sat som rekneskapssjef i Fleskekassen.

Vår første sommarjobb var i slåtten hos bestefar der me hesja, rakte, la i silo og fekk køyra hest. Bonusen for svoltne gutar var herlege måltid på kjøkkenet hos bestemor, og her var det alltid dessert, ofte fløytekodla eller sviskedessert. Når sommaren var slutt, drog bestefar ut skuffa i kroskapet og kom med årets løn. Stor stas.

I 14-15 årsalderen fekk mange av oss sommarjobb på kommunen med Hjalmar Øvrebø som bas. Hjalmar kjende me frå brøytebilen som køyrde friskt og dermed kasta snøen langt or vegen. Me fekk ulike jobbar i desse tre-fire vekene, blant anna rydding og vedlikehald på stadion. Lønna var fem kroner timen, men me hadde jo høyrt om overtid, og ein dag kunne det faktisk ha blitt overtid. Det brann nemleg ein eller annan plass på Ropeid, og dei måtte ha hjelp. Eg trur me var fire-fem gutar bak på lastebilen som suste utover med eit par spadar og økser og null kunnskap om brannsløkking. Heldigvis var brannen sløkt då me kom fram, og me kom oss heim igjen i tide, men dessverre utan overtidsbetaling.

Ein sommar malte eg huset til Halvard M. Bakka som dreiv Sauda elektriske forretning, som på ein måte var ein slags forgjengar for dagens Sauda Installasjon. Kvifor hamna eg så i stige med malingsspann i huset til Bakka på Nedre Hølland? Kort og godt fordi Halvard M. Bakka og far kjende kvarandre etter å ha gått i lag på gymnaset. Halvard ville også ha meg i butikken, men han forstod heldigvis kjapt at eg var feil mann då eg strauk på batteritesten (setja to batteri rett veg i ei lommelykt). Det var relativt få tilsette i firmaet den gongen.

Torbjørn Kaldheim senior var rundt i Sauda på nybygg og sørga for straum og stikkontaktar medan Oddvar Birkeli var vekselvis i butikken og rundt omkring med komfyrar og kjøleskåp. Halvard L. Bakka hadde eige kontor fullt av ulike TV-apparat som hadde uklart bilde av klokka på Marienlyst eller mykje snø på pausefiskane, enten signala kom frå Flatskår eller Tanken. Elles var jo Tor Olav Lien bak disken i mange år, og han var jo også Ellingsen sin assistent på Kløver. Dersom gifte menn hadde forvilla seg til Kløver utan lov, kunne Tor Olav vera redningsmannen. Med nøkkel til Sauda elektiske forretning kunne det kanskje vera ein god idè å bli med Tor Olav og på sein kveldstid kjøpa ein elektrisk artikkel for å blidgjera kona? Dette har eg sjølvsagt berre høyrt om, men kva for andre byar kan eigentleg tilby slike frynsegoder?»

Via idretten hadde eg kome i kontakt med Rogalands Avis og Haugesunds Dagblad (høgreavis 1912-1973) som gjerne ville ha resultat frå skirenn og andre konkurransar. Då var det å skaffa informasjon, skriva ein tekst og lesa inn på diktafonen i avisa, vanlegvis søndag kveld. På denne måten hadde eg stadig løpende inntekter» og betre økonomi enn dei fleste på min alder.

Mitt første møte med fabrikken var via dugnad for skigruppa i Sauda IL. Me møtte i Packing for å pakka metall i tønner, og det var jo ein uvant og tung jobb, spesielt for godt vaksne foreldre utan trening. Det enda med lumbago og anna ryggtrøbbel medan snikkar Leiv Mehus (far til Guri, Lars Terje og Oddmund) med kraftige arbeidsnevar, hadde eit sjeldan problem: Korleis få tak i store nok arbeidshanskar?

Ein triveleg sommar var eg på Tomta og køyrde traktor med Egil Karbøl som bas. Me kjende kvarandre frå idretten, og Egil var grei og like klar som ein viss speaker på Landsskyttarstevnet. Det var variert arbeid, og tida gjekk fort saman med mange ulike tilsette. Det var interessant å høyra deira haldningar til leiinga og basane, og spesielt dagane saman med Sigvald Åbø var kjekke og underhaldande.

Etter 18-årsdagen blei det skiftarbeid på omnshuset på D-skiftet med Gustav Westin som storbas, først i toartappen med Solbø, Tor Eide og Johan Birkeland. Det kunne vera tungt og varmt når omnen ikkje oppførte seg slik han skulle, og du var gjennomvåt av sveitte minst tre gonger i løpet av skiftet. Då var det sjølvsagt overraskande at godt vaksne omnshusarbeidarar ikkje nytta dusjen før dei skulle stempla ut og gå heim. I staden tok dei ein kattevask,» og nokre få hadde sin private garderobe saman med spadar, spett og slegger inne i omnshuset.

Seinare blei eg flytta til tappen på omn 11 og jobba med Istvan Farkas og Nils Bratteteig. I lange periodar gjekk omnen som ei klokke, og det resulterte i koselege pausar i brakka saman med gjengen på omn 12: Ingvald Solbrekk, Leif Harald Gauthun, Kurt Melby og Bjørn Ljung. Det var jo heller ikkje noko minus at basen, Gunleiv Solland, stakk innom og uttrykte sine klare meiningar på sin humoristiske måte. Hans friske og frodige stil blir nok i sterkaste laget for lokalavisa, men det var utvilsamt folkeleg forteljarkunst på høgt plan.

Eg hugsar spesielt godt då han kom tilbake frå studietur til eit liknande smelteverk i USA og fortalde om situasjonen for vanlege arbeidstakarar. Dei torde ikkje ta ferie, for dei var livredde for at namneskiltet på døra var borte når dei kom attende.» Gunleiv sine karakteristikkar av amerikanarane sine matvanar var heller ikkje til å misforstå. Dei var så svære, dei var f… meg så tjukke at kjakane hong og slong som sykkeltasker.»

Hovudtema i brakka var sport, og med reise-TV på veggen kunne det vera ganske folksomt når NRK hadde idrett på sendeplanen. Direktør Blegen sin velkjende kommentar, men hvor skal han sitte?» var svært aktuell under VM i fotball i 1972 då Tyskland med Franz Beckenbauer og Gert Muller i spissen gjekk til topps på heimebane etter 2-1 over Nederland og Johan Cruyff. Tobakksrøyken låg tett i brakka medan tidspunkt for tapp blei styrt av VM-kampane, og det blei ofte hektisk i den korte pausen mellom første og andre omgang. Dersom eg ikkje har misforstått signala frå dagens eigar, er det fleire tilhøve frå 1972 som neppe hadde passert dagens strenge, franske regime.

Det er ikkje utenkeleg at Kjartan Fløgstad i si tid på smelteverket kan ha fått inspirasjon til å fabulera rundt det faktum at personar med same interesser ofte hamna på same arbeidsplass. Kjartan skriv at han har ein utposning i hjernen som er full av fotballreferat han aldri blir kvitt, og på Eliteskiftet» på EFP fanst namn som Abraham Limekiln, Odd Grenland, Ulf Sandnes, Runar Sandefjord, Ørn Horten og slovenaren Milan. Her var det som venta berre snakk om fotball og handball, men på Hadle Hidle-skiftet kunne ein faktisk oppleva danna konversasjonar om viktige emne som gimrar, årslam, kviger, slaktevekt og slikt. I periodar kunne det også bli mykje snakk om fluefiske og maskevidde og forskjellen på kald- og varmrøykt makrell.

Det mest ekstreme var utan tvil Kandaharskiftet (Kandahar var skibindingar i vår ungdom) som var berykta langt nede i Limekiln og Lossegjengen og oppover i Mixen og Lean-To fordi dei aldri snakka om anna enn idrett. Forutan basen Østby, hadde du Bratli i kranen, Bergendal og Madshus på tipp, og sjølvsagt avløysarane Bonna, Åsnes, Brodal, Rode og brørne Landsem. Ein påliteleg kar som Sigfred Lima hadde vore silomann ei natt, og då snakka dei berre om ski, bindingar og smurning, og den vanskelege dialektikken mellom glid, heng og feste. Fleire meinte at Bratli sin klassiske klister for silkeføre var naturstridig og vranglære, så dei ville heller diskutera stavlengde, væskeinntak og løypeprofilar.

På C-skiftet var det ein betre mix med Berby på brettet, Frette i tårnet, Flekk-Nilsen og Fine-Nielsen i tappen og Lappen på pensen. Under dekk i maskinhuset sat gamle Båtnes aleine med kallenamnet Ubåtnes fordi han sjeldan stakk periskopet opp til dei andre på Banen.

Det går mot jul, og mange bedrifter og foreningar har hatt sine tradisjonelle julebord som dessverre ikkje alltid resulterer i betre samhald og frisk inspirasjon inn i eit nytt, utfordrande arbeidsår. Eg vil derfor fortelja om eit vellukka julebord sjølv om starten var litt treig. Alle under 30 som ikkje hadde vore på vorspiel, sat sjølvsagt og kikka på mobilane sine. Då hende det utrulege: Eit par seniorar på rundt 50 år klappa i hendene og serverte følgande bodskap: Me er så leie av å sjå dokken med mobilane. Derfor kjem me nå rundt med denne pappeska og samlar inn mobilane, og så kan de få dei tilbake når de går heim.»

Kanskje kom dette så overraskande at ingen fekk tid til å protestera, men det viktigaste er sjølvsagt konklusjonen i etterkant der dei tilsette var enige om at det hadde vore den trivelegaste firmafesten i manns minne. Alle hadde vore på same kanal og i praksis vore på same julebordet. Kanskje også ein god regel for jule- og nyttårsselskap?

Dagens unge treng både disiplin og klare reglar, og det vil neppe overraska mine tidlegare kollegaer at eg gler meg over vedtak på ungdomsskulen om Nei til fri bruk av mobil i skuletida.

Jula gir rom for refleksjon, og me blir nok litt nostalgiske, ikkje minst når ein stol brått står tom i jula. Dersom du ikkje på eiga hand klarer å skapa god, gamaldags julestemning, vil eg råda deg til å lesa Ingvar Moe sine tankar frå 1981 der han i kjent stil brukar overdriving og ironi som verkemiddel:

Det var mykje meir stas med juleførebuingane på skulen då eg var liten. Nå vil dei helst klippa englar og korger av papir som er farga på førehand. Nei, me hogg våre eigne julekort, me. Alle hadde med seg ei steinhelle heimanfrå, og så sat me der og hogg inn julehelsingane våre. Det var det yngste runealfabetet me brukte i mi tid. Glædelig Jul og Vælsignet Godt Nytt Aar.»

Jentene, dei spøta ullunderbukser til negrane på Madagaskar og i Kamerun, så mykje dei òg skulle forstå at det var jul. Det kunne henda at ikkje postmannen var ferdig å dela ut julekorta våre før i mai, men så brukte dei sykkel og spark, postmennene i den tida.

Nå er det mange som synest dei må vaska seg kvar einaste dag. Me var ikkje så kravstore før. Me greidde oss med julebadet då. Men så var det stas då mor fylte den store trestampen og sette han midt på stovegolvet. Me ungane hoppa oppi med det same, me, veit du, og mens me sat der og plaska, så kom far og mor oppi, og eit par gamle tanter som budde hos oss. Var det uår, inviterte me gjedna nokre fattige naboar òg. Ja, også Blakken. Det var viktig å vera god med dyra før når det var jul, og du kan tru me kosa oss då Blakken kom opp i stampen til oss. Etterpå støypte me julelys av fettet som flaut på vatnet i stampen.

Størst stas var det likevel når klokkene ringde helga inn. Då henta far julegrisen og hengde dombjeller på han. Så kjørte me til kyrkja, og etterpå kjørte me heim igjen og slakta grisen. Julebrennevinet høyrde med, men det var viktig at me ungane ikkje skulle få for mykje. Berre ei flaske kvar. Men så var me fornøgde med så mykje mindre før.»

Den muntre teksten til Ingvar Moe har neppe løysninga for dei som nå slit med renteauke, prisstigning og astronomiske straumrekningar. Han har jo eit poeng når han indirekte kritiserer dagens ungdom for overdriven dusjing. Før skulle gode husmødre også vaska og skura frå kjellar til loft før jul, både slitsamt og unødvendig før matos frå kjøkken, røyk frå peisen og eit stort antal stearinlys skitnar til. Nok ein gong set Per Inge Torkelsen det på spissen: Det var ingen som hadde storreingjering i Norge 9. april 1940.»

Det er elles inspirerande å sjå at folk i Sauda engasjerer seg for å hjelpa andre saudabuar, folk i Ukraina, Romania og i Sør-Amerika. Eit vers frå første klasse med frøken Johnsen på Fløgstad skule sit framleis spikra: Den største gleda ein kan ha, er å gjera andre glad.» Då er det på sin plass å trekka fram Leif Moe som har gitt store summar til lokalsamfunnet. Det er flott å sjå kyrkja på kveldstid, passe opplyst i lysgåva frå Leif. Eg håper ingen har hatt bruk for hjartestartarane han har betalt, men eg veit at Det magiske bordet han betalte for Åbøtunet er i bruk.

GOD JUL til Leif og alle andre lesarar!

Å vera postbod i jula kunne vera tøft, men det får de høyra om neste år.