Med hatt og frakk gjekk han tre-fire meter utanfor hovuddøra der han av og til fyrte opp ein cigarillo…

Uskuldige, fattige menneske på desperat flukt frå bomber og granatar, brennande bygningar og omfattande øydeleggingar. Ikkje eingong kvite vidder og sol kan viska ut slike inntrykk, og krigen blir naturleg tema også i turfølget på 15 rogalendingar.

Av og til kan ein songtekst bli direkte plagsam, og Reidar Brendeland si allmenngyldige strofe om at Livet har aldri vært rettferdig» kvernar vidare.

Januar og februar har i år vore ille for alle som likar seg ute i den norske vinteren. Eg låner ei setning frå Kjartan som summerer opp betre enn både Kristian Trægde, familien Gislefoss og Eli Kari Gjengedal kan klara: Det var så gale, og det bles slik at ikkje eingong telefaksen kom i land!»

Har du mykje ved eller har du kalkulert med høge straumprisar, kan du kosa deg inne og undra deg over dagens politikarar som gong på gong viser mangelfulle kunnskaper i matematikk og o-fag. Dei veit knapt kor dei bur, og omrekning frå mil til kilometer fell tungt. I dagens Norge med vakne journalistar og flinke fotografar kan dei lett hamna både I Dagsnytt 18, Debatten og Tingretten. Sosiale medier er nådelause, alt blir bretta ut i kvar minste detalj, og surr med reiserekningar og pendlarleilighet kan i verste fall vera slutten på den politiske karrieren.

På 60-talet var media svært forsiktige med saker av meir privat karakter, og det beste lokale eksemplet er frå 1964 då ordførar Engebretsen ikkje kom heim igjen etter møte i Oslo. Ryfylke dekkar forsvinninga med eit par små notiser, og synest det er viktigare med lange, detaljerte referat frå skule- og kommunestyremøte, Ove Hølland og reguleringsplanen, Magne Eiesland og fabrikkrøyken, brev frå utflytta saudabuar og striden om fluor og tannhelse.

13. november skriv lokalavisa at ordføraren har vore sakna i 14 dagar, og 18. desember kan me lesa at ordføraren har kome til rette i Stavanger. I Soga om Sauda skriv Arnvid Lillehammer kort at Engebretsen gjekk av som ordførar av helsemessige årsaker, og Erling Larsson overtok med Hans Frette som varaordførar.

Det er på sin plass å nemna at motstandsmannen Paul Engebretsen var med å stifta Sauda Monteringslag i 1948, og her var han styreleiar/disponent heilt til han blei pensjonist. Då melde han seg til teneste for Eldrerådet og Pensjonistforeningen kor han gjorde ein flott innsats og blei æresmedlem berre nokre veker før han døydde i 1995, 79 år gamal.

Rasjonalisering og effektivisering står sentralt for EFP utover 60-talet, og dei aller fleste med ei fortid på fabrikken vil i dag seia at det var nødvendig. Det tyder ikkje at alle aksepterte ordninga med planleggjarar, tidtaking og bonussystem som kunne bli tungt for dei eldste som ikkje lenger var like snare i snuen.»

På same tid kom den første spira til dagens massive HMS, i Smeltedigelen ofte uttrykt gjennom små, humoristiske teikningar med engelsk tekst. Ei fast spalte i Smeltedigelen blei bilde og intervju med tilsette som har brukt verneutstyr og redda både liv og helse. Det tar tid å skapa ein ny kultur for HMS, og skadestatistikken viser etter kvart færre skader og lågare fråvere.

Med ujamne mellomrom blei me likevel minna om at eit smelteverk kan vera ein farleg arbeidsplass, og i november 1967 var det ei alvorleg ulykke på den nye ovn 11, med oppkok, enorme røykmassar og brann. I sterk kontrast til dagens personvern skriv Ryfylke om Ludolf Stålesen, Odd Ingebrigtsen, Jakob Austerheim, Kåre Sjøhus, Leif Olsen og Botolf Mo som blei alvorleg skada. Ein blei sendt til Stavanger medan dei andre fem fekk kortare eller lengre opphald hos doktor Benestad på Sauda sjukehus.

I mai 1971 small det igjen, og Ingemann Halvorsen, far til Kåre, fekk så store brannskader at han døydde på Ullevål sjukehus 17. mai. Denne nasjonaldagen møtte eg Kåre på by’n, og me kjørte til Kongsveien fordi Kåre hadde lova å oppdatera Jan Sørensen som då var metallurg.

På denne tida blei arbeidstida redusert, og folk på dagtid fekk fri annankvar laurdag før 5-dagars veka blei standard. Eit mindretal ville framleis gå på jobb laurdag, men heller ha kortare arbeidstid dei andre dagane.

På ungdomsskulen var skuleåret 1972-73 siste året med undervisning til laurdag klokka to. Rart å tenka på mitt første vikariat med dobbeltime i matematikk i 9. klasse (plan 3) 4. og 5. time laurdag. I motsetning til min gamle klassestyrar» frå gymnaset, Otto Fatnes, hadde eg fri siste timen laurdag og fekk følgande kommentar frå Otto: Her kommer disse unge jyplingene og går hjem klokka ett, mens vi gamle sliterne må stå på helt til to.» For eiga rekning vil eg nok hevda at det var andre kollegaer som hadde hardare dagar. Otto sin standardkommentar nokre minutt før timen var slutt, var gjerne: Nei, nå orker jeg ikke mer.»

Til og med godt vaksne lektorar hadde vakt ute i friminutta, og fokus den gong var ulovleg bygåing og røyking på toalettet, men Otto gjorde det på sin måte. Med hatt og frakk gjekk han tre-fire meter utanfor hovuddøra der han av og til fyrte opp ein cigarillo utan at det førte til foreldreaksjon. Eg høyrde aldri at rektor Skeie prøvde å stramma opp» naboen sin, begge huseigarar i Lektorenes Borettslag på Fløgstad. Blide og joviale Otto Fatnes fekk berre nokre få år som pensjonist før han blei sjuk og døydde i 1989, 70 år gammal.

På yrkesskulen i Saudasjøen fortel velinformerte kjelder at rektor Vigeland ein gong tok ein alvorsprat med Jakob Ringhagen som ved fleire høve hadde avslutta timen for tidleg. Jakob sitt svar gjorde det neppe enklare å vera sjefen hans: Du ser det, eg gjekk heilt tome!»

Elles er det i dag nesten utruleg å sjå kva for frynsegoder» som eksisterte for tilsette på fabrikken for 60 år sidan i form av nesten gratis husleige i Åbøbyen, tilskot til utdanning, hus- og hyttebygging og utanlandsturar. Trekninga av Italiatur for jubilantar m/frue var ofte høgdepunktet på jubilantfestane, og bussturen gjennom Tyskland, Sveits og inn i Italia via Firenze mot Napoli og vulkanen Vesuv blei ei utruleg oppleving for godt vaksne saudabuar som aldri hadde vore utanlands. Den sjarmerande byen, Sorrento og besøk i Den blå grotte» på Capri gjorde inntrykk. Detaljerte reiseskildringar, takkebrev og bilde viser også kjende attraksjonar frå Roma. Husmorturane til Nederland og 3000 kilometer i buss over 12 dagar hadde også eit eksotisk preg, og frå turen i 1963 med fru Prestrud og fru Matland som reiseleiarar var det god stemning og høg trivselsfaktor sjølv om fleire med god grunn lurte på koss det gjekk med mannen som skulle stella heime.»

Fabrikken hadde i alle år vore eit lukka område for alle som ikkje hadde noko innanfor porten å gjera. Midt på 60-talet forstod leiinga at konene som hadde høyrt om skjenk, sinterverk og cooling utan heilt å skjøna det heile, kanskje burde inviterast på omvising og kaffi med noko attåt. Invitasjonane gjekk ut avdelingsvis, og eg hugsar det var stor stas for bestemor å få sjå kor bestefar jobba, og samstundes møta konene til dei han arbeidde saman med.

Store kostbare investeringar i samfunnet er det nå kommune og stat som tar ansvaret for, men på 60-talet ser me at private ofte startar innsamlingsaksjonar til gode føremål. Den nye bårebilen til 33 000 kroner blei sponsa» med 20 335 kr frå innsamling i regi av Ap-kvinnegruppa.

Full oversikt i Ryfylke med namn på gjevarane, kven dei utfordra og indirekte: Kven som ikkje betalte 10 eller 20 kroner!

I oktober 1967 har Ryfylke eiga avis i samband med åpninga av nybygget til Bergen Bank. Sjølve det flotte bygget prydar framsida saman med Einar Eike, den stolte, unge banksjefen.

Under bygginga hadde Brugata vore stengt mot Rådhuset, og ikkje alle hadde registrert at gata var åpna for trafikk igjen, blant andre min gode ven, Knut Saua. Han heiv seg på motorsykkelen då skulen var slutt og suste nedover Rådhusgata utan tanke på trafikk frå høgre. Brått kom E-verksbilen frå det nye E-verksbygget, men Knut hadde heldigvis hjelm som laga ein god bunk i lastebilen kor Gerhard Øvrebø var sjåfør. Dei tilsette på E-verket hadde då forresten i fem månader jobba med overgangen til 50 periodar, og Botnen- og Sauda Elektriske forretning dreiv med ombygging av utstyr og maskinar.

Kjøp og sal kan vera så mangt, men Ove Hølland sitt tilbod til kommunen om å kjøpa eigedommen hans er heilt unik: Jeg er trett av Sauda og vil søke å komme meg vekk herfra snarest mulig. Tilbudet på min eiendom på 220.000 kr må betraktes som et engangstilbud, og jeg vil ikke være bundet av det lenger enn til avslutningen av møtet i Sauda kommunestyre i dag.»

Kommunestyret godtok tilbodet, kanskje mest for å få fred, og Ove reiste til Spania i 1971, men krigføringa mot kommunen heldt fram, men heldigvis berre i form av saftige brev til politikarane. Ove returnerte i 1982, med lite kapital og skral helse, men kampen mot all urett varte livet ut, det vil seia til oktober 1992.

I 1967 hadde Gnisten 30-års-jubileum, og Ryfylke markerte dette med Svein Helgesen sin fine prolog på framsida. Svein flytta frå Sauda etter gymnas (som preseterist), men markerte seg seinare som politikar, ordførar og statssekretær. Heldigvis har me fått sonen, Sveinung, som ny sjef på biblioteket som har gjennomgått store og spennande endringar sidan Ingvald Håheim si tid då alvorlege, gamle folk gjekk stille i dørene og berre kviskra fram ærendet sitt. Når eg er innom biblioteket og møter Sveinung, tenker eg automatisk på Kjartan si historie om herr Foss og fru Gravenstein Foss som var ute på tur med dottera Inger Marie Gravenstein Foss. Eplet hadde ikkje falle langt frå stammen.

For oss som likar forståeleg lyrikk i passelege dosar, er det kjekt å følgja Svein Helgesen på facebook kor han nesten dagleg kommenterer aktuelle saker med fin lyrikk.

Påsken nærmar seg, og mange vil nok kosa seg i skisenteret vårt og på den måten kanskje auka optimismen for Folkeheisen og vidare utvikling i Svandalen, men korleis starta Sauda Skitrekk A/S?

Jantelova stod sterkt den gong, og haldninga rundt omkring var vel omtrent som hos oss som dreiv med langrenn: Nå skal dei dra latsekkane til fjells!» Eg rekna med at eg aldri ville bli eigar av slalåmski, men å svelga kamelar og skifta meining kan vera lurt. Planar for skitrekk blei første gong lansert på møte i Sauda Turisttrafikk-komitè i mai 1963. Arne Aabø var initiativtakar og drivkrafta for prosjektet som blei offisielt åpna laurdag 4. januar 1967. Nokre fakta om anlegget for 55 år sidan: Totalpris: 440.000 kr, lengde på trekket 750 m, kapasitet 400 personar pr. time og klippekort 10 turar kosta 15 kr. Den flotte, tømra skihytta på 90 kvadrat hadde både kjøkken stove, garderobar og toalett.

Då Stein Ivar Halsnes blei konfirmert i 1969, var det heilt naturleg å samla familien i skihytta i Svandalen. Gladys og Inge Halsnes selde huset sitt på Brekke, bygde nytt i Svandalen og var viktige for alpingruppa. Folk i Sauda har dessverre aldri heilt forstått kor store prestasjonar Stein Ivar, Jarle, Edvin og Marita stod bak, enten det var snakk om NM-medaljar, siger i verdscupen for profesjonelle alpinistar eller Jarle sin 11. plass i OL. Berre Edvin kom attende og slo seg ned i heimbygda, og 60-åringen er ofte på ski, og det er ingen tvil om at det framleis går fort, både oppover og nedover.

Sonen, Vetle, har etablert seg med sal og utleige av skiutstyr i Skisenteret, og med godt humør, fagkunnskap og makalaus service må jo dette gå fint.

Pandemien er stort sett over, og me har alt vore på herlege konsertar med TRØKK og Bjørn Eidsvåg.

Mange av oss fann også vegen til Svandalen og BCC i flott vinterver sist helg, og store arrangement står i kø for oss unormale» som tilsynelatande har kome oss gjennom krisa utan nemneverdige plager.

Trass i mørke skyer frå Ukraina blir det nå viktig å komma seg ut i vårsola, enten du trivst best på fjellet eller blant alle Saudas tilbod i sentrum.

GOD PÅSKE!